Karadeniz Tarihi Karadeniz Türkçesi

Karadeniz Özelinde Türkiye’de Köy İsimlerinin Değiştirilmesi meselesi

Özhan Öztürk, , , , , , ,

Balkan Savaşları sonrasında İttihat ve Terakki Partisi iktidarı, Dâhiliye Nezâretini Osmanlı coğrafyasında yer alıp Bulgarca, Ermenice, Rumca hatta İslam olmayan kavimlere ait vilayet, sancak, kasaba, köy, dağ, nehir gibi tüm adların Türkçe’ye çevrilmesine dair bir çalışma başlatmış, bu amaçla Trabzon’un da aralarında olduğu pek çok vilayette komisyonlar kurulmuştur.

16 Aralık 1913 tarihli bir belgeye göre (Başbakanlık Arşivi Dâhiliye İdare No. 97-2/25) ilk olarak Rize kazası ile Karadere, Kura-yı seb’a ve Mapavri nahiyelerinin köy adlarının değiştirilmesi teşebbüsünde bulunulmuştur. Bununla birlikte komisyonlar istenilen hızda çalışmayınca önce Dâhiliye Nezâreti 27 Ekim 1915’te hangi isimlerin değiştirileceğine dair bir tezkere 5 Ocak 1916’da Harbiye Nazırı Enver Paşa uygulama esaslarını içeren bir emirnâme yayınlamıştır (Başbakanlık Arşivi, Nezareti İdare-i Umumiye No. 48/17, lef: 2, 6). 9 Mayıs 1916’da Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen Canik sancağına ait bir listede Fatsa’nın adı “Yalı Saray”, Terme’nin adı “Sancaklı”, Ünye’nin adı “Saray Bahçe”, Bafra’nın” Kızılırmak”, Kavak’ın ise “Durak”, Trabzon ve Lazistan sancaklarından Giresun’un adı “İttihad”, Keşap’ın “Yuvacık”, Tirebolu’nun “Akça Yurd”, Esbiye’nin “Yeni Pazar”, Görele’nin “Fevziye”, Bolaman’ın “Süleyman”, Habsasamana’nın “Payaslı Hoca”, Lazistan’ın “Terakki”, Mapavri’nin “Eski Pazar”, Hopa’nın “Cihadiye”, Arhavi’nin “Teşkilat”, Atina’nın “Müftü”, Torul’un “Taşlı”, Krom’un “Yayla”, Kürtün’ün “Çoban”, Harşid’in “Çoban”, Kelkit’in “Bereketli”, Şiran’ın “Türk İli” olarak değiştirilmesi gibi pek çok öneri 14 Haziran’da Vilayet encümeni tarafından tasdik edildikten sonra 3 Temmuz 1916’da Dâhiliye Nezaretine gönderilmiştir. Trabzon ve Rize’nin Şubat-Mart ayları içerisinde bölgeyi ilhak planları yapan Rus Çarlığının işgaline uğramış olmasına rağmen Osmanlı kurumları kendi kontrollerinde olmayan bölgedeki yer adlarını değiştirme planları yapmıştır.

1915 Felaketinin hemen ardından üstelik Anadolu’da külliyetli miktarda Arap, Kürt ve Rum’un yaşadığı dönemde üstelik ülke topraklarının bir kısmı işgal altındayken kendi dillerindeki yerleşim adlarının değiştirilmesi projesinin bu toplulukların sosyal ve kültürel varlığına karşı bir çeşit meydan okuma olduğu, duygusal ve milliyetçi tepkiler yaratacağı ortadayken uygulama emri verilmesinin mantığını anlamak zorsa da uygulama savaş şartları yüzünden kâğıt üzerinde kalmıştır.

İttihatçıların yarım bırakmak zorunda kaldığı işin Cumhuriyet döneminde Kemalist kadrolarca pratiğe dökülmesi uzun sürmemiştir. İlk olarak 1925 yılında Artvin ilinde Lazca, Ermenice ve Gürcüce olan yerleşim adları “Meclis-i Umûmiyye-i Vilâyet” kararıyla değiştirilmişse de uygulama ancak 1940 yılında İçişleri Bakanlığı’nın 8589 sayılı genelge ile resmiyete dökülebilmiştir. Genelge ile “yabancı dil ve köklerden gelen ve kullanılmasında büyük karışıklığa yol açan yerleşme yerleri ile tabii yer adlarının Türkçe adlarla değiştirilmesi” kararı alınmışsa da araya II. Dünya Savaşı girince çalışmalar yarım kalmıştır. İlginç olan Türkçe hatta bizzat eski Türk boylarının adlarını taşıyan bazı köy adları bile yabancı dillerle ilişkili oldukları sanılarak değiştirilmiştir. Ayrıca içinde Tatar, Laz, Çerkez, Kürt, Arap gibi etnik isimler barındıran (Türk ve Türkmen dışında) ile kızıl, kilise, çan gibi dini çağrışım yapan köy adları da ülkenin bütünlüğü açısından sakıncalı bulunarak değişim kapsamına alınmıştır. Ayrıca birbirlerine yakın mekânlarda bulunan ama aynı adı taşıyan köylerin isimleri de karışıklığa meydan vermemek amacıyla değiştirilmiştir. Köy isimleri değiştirilirken fonetik olarak köyün eski adını anımsatacak isimler konulmamaya dikkat edilirken aynı zamanda köyün eski adının Türkçe anlamını taşıyan bir seçim yapılmamasına da dikkat edilmişse de Trabzon’da Pervana köyü Pervane, Melikşe köyü Melikşah, Sakarsu köyü ise Şekersu olarak adlandırılması örneklerinde olduğu gibi bu prensibin gözden kaçtığı ya da uygulanamadığı istisnalar bulunmaktadır.

Ancak savaş sonrasında 1949 yılında 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu ile uygulamanın yasal dayanağı oluşturulurken, 1957 yılında oluşturulan “Ad Değiştirme İhtisas Kurulu”, “tarihi değeri olan yer adlarının da değiştirildiği” gerekçesiyle görevine son verildiği 1978 yılına dek yaklaşık 75 bin yerleşim adını inceleyip bunların çoğu Doğu Karadeniz, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da yer alan 28 bin kadarını yeni ve Türkçe isimlerle değiştirmiştir.

12 Eylül sonrası oluşan sağ ağırlıklı siyasi ortamda yeniden faaliyete geçin kurum 1983 yılında 280 köyün adını daha değiştirmiştir. Türkiye’de adı değiştirilen köylerin sayısı 12.211 olup, bu rakam mevcut köy sayısının 1/3’ünden fazladır. Karadeniz bölgesinde yer alan vilayetlerden Amasya’da 99, Artvin’de 101, Bolu’da 182, Giresun’da 167,  Gümüşhane’de 343, Kastamonu’da 295, Kocaeli’de 26, Ordu’da 134, Rize’de 105, Sakarya’da 117, Samsun’da 185, Sinop’ta 59,Tokat’ta 245, Trabzon’da 390, Zonguldak’ta 156 köy ad değiştirme uygulamasından nasibini almıştır. Günümüzde Doğu Karadeniz Bölgesi’nde özellikle Trabzon ve doğusunda yaşlı ve orta yaşlı kuşak günlük hayatlarında köylerinin eski adını kullanmaktayken genç kuşak yeni isimleri tercih etmektedir ki bu durumda yerel şive ve folklorik ögelerle birlikte tarihi köy isimlerinin de 1-2 kuşak sonra toplumsal hafızadan silinmesi muhtemeldir.

Türkiye’de adı değiştirilen köy sayısı

Adana’da 169 Erzincan’da 366 Mardin’de 647 Adıyaman’da 224 Erzurum’da 653 Muğla’da 70 Afyon’da 88 Eskişehir’de 70 Muş’ta 297 Ağrı’da 374 Gaziantep’te 279 Nevşehir’de 24 Amasya’da 99 Giresun’da 167 Niğde’de 48 Ankara’da 193 Gümüşhane’de 343 Ordu’da 134 Antalya’da 168 Hakkâri’de 128 Rize’de 105 Artvin’de 101 Hatay’da 117 Sakarya’da 117 Aydın’da 69 Isparta’da 46 Samsun’da 185 Balıkesir’de 110 İçel’de 112 Siirt’te 392 Bilecik’te 32 İstanbul’da 21 Sinop’ta 59 Bingöl’de 247 İzmir’de 68 Sivas’ta 406 Bitlis’te 236 Kars’ta 398 Tekirdağ’da 19 Bolu’da 182 Kastamonu’da 295 Tokat’ta 245 Burdur’da 49 Kayseri’de 86 Trabzon’da 390 Bursa’da 136 Kırklareli’nde 35 Tunceli’de 273 Çanakkale’de 53 Kırşehir’de 39 Şanlı Urfa’da 389 Çankırı’da 76 Kocaeli’nde 26 Uşak’ta 47 Çorum’da‘103 Konya’da 236 Van’da 415 Denizli’nde 53 Kütahya’da 93 Yozgat’ta 90 Diyarbakır’da 555 Malatya’da 217 Zonguldak’ta 156 Edirne’de 20 Manisa’da 83 Elazığ’da 383 Kahraman Maraş’ta 105 olmak üzere Türkiye’de adı değiştirilen köy sayısı toplam 12.211’dir.

Kaynakça

Muvahhid Zeki. “Artvin Vilâyeti Hakkında Ma΄lûmât-ı Umûmiyye”. İstanbul: Şikret-i Mertebiye Matbaası. 1927 (Osmanlıca) s. 111

Özhan Öztürk.(2016) Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara

Tunçel, Harun (2000). “Türkiye’de ismi Degistirilen Köyler”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10. 2, (Elazıg): 23-34

Yüksel, Ayhan (1998) “Enver Paşa’nın Yer İsimlerinin Değiştirilmesine Dair Emirnâmesi ve Giresun’daki Uygulaması”. Giresun Dergisi. Sayı: 127, Ağustos. s. 64-71

Yüksel, Ayhan (1999).Trabzon Vilâyetinde Yer Adlarını ve İdari Yapıyı Değiştirme Teşebbüsleri”. İçinde: Trabzon Tarihi Sempozyumu 1-8 Kasım 1998. Trabzon. s. 202